Nederland is een pluriforme samenleving. Deze pluriformiteit vormt het fundament van onze democratische rechtsstaat. Het openbaar bestuur doet recht aan die pluriformiteit door een algemeen belang na te streven, door deelbelangen af te wegen en zo besluiten te nemen.
Maar, de ROB constateert dat het openbaar bestuur daar steeds minder goed in slaagt. Er ontstaat stilstand op belangrijke beleidsdossiers, steeds meer mensen ervaren het handelen van de overheid als dwingend, en grondrechten raken in het geding – zoals is te lezen is het ROB-signalement Gezag herwinnen (2022).
Ongekozen instituties
Instituties zijn belangrijk voor het beschermen van de belangen en rechten van meerderheden en minderheden. Ze bestaan in gekozen vorm, zoals regering en parlement, en in ongekozen vorm. Ongekozen instituties zijn staatsinstellingen zoals de rechtspraak, hoge colleges van staat en ambtenarij, maar ook maatschappelijke instituties zoals journalistiek, wetenschap en het maatschappelijke middenveld.
In dit traject richt de ROB zich op ongekozen instituties. Wat is hun rol in de democratische rechtsstaat en wat komt er van die rol terecht? En hoe kunnen instituties die rol ook in de toekomst gezagsvol blijven uitoefenen? Voor het traject voeren we drie deelonderzoeken uit waarin steeds één ongekozen institutie centraal staat: de journalistiek, de ambtenarij en de rechtspraak. Later volgt een overkoepelend rapport over ongekozen instituties in de democratische rechtsstaat.
Beeld: Richard van Elferen
Vrije media
De ROB begint bij de journalistiek. Een vrije pers is cruciaal voor de democratische rechtsstaat. De journalistiek heeft verschillende democratische functies, waaronder het onafhankelijk en toegankelijk informeren over het openbaar bestuur. Dit maakt inzicht in en controle op het functioneren van het openbaar bestuur mogelijk voor burgers. Hierdoor kunnen politici en bestuurders aangesproken worden op hun verantwoordelijkheden.
De journalistiek staat op dit moment voor verschillende uitdagingen. Zo staat het verdienmodel van traditionele journalistiek onder druk door de overgang van analoog naar digitaal, raken journalisten en journalistieke platforms steeds vaker gepolitiseerd en nemen het vertrouwen en de interesse in het nieuws onder burgers af. In dit traject wil de ROB onderzoeken wat de journalistiek te doen staat om – ondanks deze uitdagingen – hun rol in de democratische rechtsstaat gezagsvol te realiseren.
Een centraal onderdeel van het traject is dan ook dat we het gesprek aangaan met de beroepsgroep zelf over hun rol en de waarden die daarbij horen. Dit doet de ROB via expertmeetings onder leiding van ROB-raadslid Ronald van Raak. De expertmeetings leveren input voor het signalement dat de ROB in het najaar van 2025 uitbrengt over de rol van journalistiek in de democratische rechtsstaat.
Bent u journalist of anderszins betrokken bij de journalistiek? En heeft u affiniteit met de thema’s die hierboven zijn genoemd? Dan komen we graag met u in contact. Wilt u een bijdrage leveren aan dit onderzoek of meedenken over de voorbereiding van de expertmeeting? Neem dan contact op met Daan Musters, senior adviseur, M 06 50 17 44 93 of daan.musters@raadopenbaarbestuur.nl.
Ambtenarij
Ons tweede deelonderzoek gaat over de rol van de ambtenarij in de democratische rechtsstaat. Ambtenaren voeren niet blind uit wat de politiek van ze verlangd, maar bieden ook ‘loyale tegenspraak’: dat wil zeggen dat ze loyaal zijn aan hun politieke opdrachtgevers en ook aanvaarden dat die opdrachtgevers politieke knopen doorhakken; tegelijkertijd horen ze wel kritisch en onafhankelijk te adviseren op basis van hun expertise als ambtenaar.
Over het vakmanschap van ambtenaren is de laatste jaren veel te doen. Waar lang ‘politieke sensitiviteit’ van ambtenaren werd verwacht, hoort het tegenwoordig ook bij je werk als ambtenaar dat je de grenzen van de democratische rechtsstaat leert te herkennen om ontsporingen van overheidsbeleid te voorkomen. Tegelijkertijd raakt de ambtelijke dienst in steeds meerdere mate gepolitiseerd, waardoor ambtelijk vakmanschap onder druk komt te staan.
Als onderdeel van dit deelonderzoek gaat de ROB het gesprek aan met ambtenaren. Wat is hun rol in de democratische rechtsstaat, en wat vraagt het van ambtenaren om die rol ook in de toekomst te blijven vervullen? Om die vragen te beantwoorden organiseert de ROB een aantal expertmeetings in het eerste kwartaal van 2026 onder leiding van ROB-raadslid Ronald van Raak. De expertmeetings leveren belangrijke input voor het signalement dat de ROB begin 2026 uitbrengt over de rol van ambtenarij in de democratische rechtsstaat.
Bent u ambtenaar of anderszins betrokken bij de ambtenarij? En heeft u affiniteit met de thema’s die hierboven zijn genoemd? Dan komen we graag met u in contact. Wilt u een bijdrage leveren aan dit onderzoek of meedenken over de voorbereiding van de expertmeeting? Neem dan contact op met Daan Musters, senior adviseur, M 06 50 17 44 93 of daan.musters@raadopenbaarbestuur.nl.
