Eerst moesten we er wel om lachen, toen we de knalgroene Trabant met een daktent op de tentoonstelling ‘Alltag in der DDR’ in Berlijn zagen staan. De auto met tent op het dak, die haast groter was dan de auto zelf, werkte aanvankelijk op onze lachspieren. Toen we beter keken, verwonderden we ons over het vernuftige ontwerp. De Trabant met daktent bood verrassend veel ruimte en daarmee veel mensen de mogelijkheid om er even op uit te gaan, ook al mocht je als gewone burger in de toenmalige DDR het land (haast) niet uit. In de bijbehorende video zagen we beelden van een groot weiland waarin de ene na de andere Trabant kwam aanrijden, elk met precies dezelfde daktent. Uit de Trabanten zagen we mensen stappen die allemaal min of meer hetzelfde gekleed waren. Het hele weiland stond uiteindelijk vol met dezelfde Trabanten met dezelfde daktent en op het oog dezelfde mensen.
''Wat afschuwelijk'' zei onze dochter van 15 toen de video afgelopen was. ''Hoezo?'' vroeg ik haar. “Nou, allemaal hetzelfde moeten zijn, dat is toch verschrikkelijk.” En hier raakten we onverhoeds de kern van wat een volwaardige democratie ons als samenleving kan brengen: ruimte voor en bescherming van ieder individu en al onze verschillen. Een democratie gaat in essentie over het koesteren en beschermen van diversiteit. Dat weiland vol met dezelfde Trabanten met dezelfde daktent en gelijkgeklede mensen maakte duidelijk dat niet jezelf mogen zijn heel beklemmend kan worden. Want dat had de rest van de tentoonstelling over het dagelijkse leven in een totalitair regime wel duidelijk gemaakt: anders zijn en anders denken werd absoluut niet getolereerd.
Voorkom verdere uitholling democratie
Dat weiland vol met Trabi’s met daktent was een wake-upcall voor onze tieners. Ineens was het ze duidelijk dat iedereen een minderheid kan worden, alleen maar omdat je andere ideeën hebt dan degenen die aan de macht zijn. Macht zonder tegenmacht wordt absolute macht en verpulvert dan de meeste burgers in een land. Daarom is het idee van democratie als marionet van ‘de wil van de meerderheid’ zo gevaarlijk.
Onze democratie heeft ook versterking nodig om verdere uitholling te voorkomen, constateren wij als Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) in het recente signalement Naar een sterkere democratie. Door een overheid die beter luistert naar alle perspectieven, op basis daarvan afwegingen in het algemeen belang maakt en daar verantwoording over aflegt (een responsieve overheid), door een overheid die met de samenleving tot oplossingen komt en uitvoering daarvan realiseert (participatieve overheid) en door een overheid die al die verschillende perspectieven zelf uitdraagt (representatieve overheid).
Verzet tegen absolute macht
“Denk jij dat wij ook zo kunnen worden? Dat je dan bij ons ook niet meer mag zeggen wat je denkt, zonder dat ‘de bazen’ dan boos op je worden?”, vroeg onze jongste aan mij toen we weer buiten stonden. “Daar zijn wij altijd nog zelf bij,” antwoordde ik. “Als volwassenen kunnen we stemmen op een partij die voor de waarde van een volwaardige democratie durft te gaan staan als het er echt op aan komt. En naast de verkiezingen kan iedereen, ook jij, blijven opkomen voor verschillen: bij je vrienden, in je klas, bij je sportclub, of gewoon op straat.”
Want dat weiland vol met Trabanten met daktenten liet nog wat anders zien: de veerkracht van gewone mensen om in moeilijke omstandigheden er wat van te blijven maken met elkaar en gaandeweg in kleine hoeken en gaten verzet te ontwikkelen tegen de overheersing van absolute macht.
Het belang van tegendenken
Een volwaardige democratie beschermen en behouden kan net zo min zonder actieve burgers die de waarde van verschillen kunnen, willen en durven zien en op basis daarvan handelen. Maar precies daarvoor heb je zowel burgerschapsontwikkeling als rechtsbescherming nodig tegen willekeur en ongelijkheid. Genoeg te doen dus om dat te stutten, al is dat geen eenvoudige opgave, maar wel een die hard nodig is. Voordat we hier in een weiland vol virtualrealitybrillen denken dat we aan het kamperen zijn en ondertussen alleen maar ja en amen knikken in plaats van kritisch durven en mogen tegendenken.
| Deze blog verschijnt in een serie over onze democratie van de raadsleden van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB). |
De auteur
Caelesta Braun is hoogleraar Openbaar Bestuur en Maatschappelijke Democratie bij de Universiteit Leiden.