Blog: Gezag moet je (samen) doen

Weblogbericht | 01-11-2024 | Caelesta Braun

Gezag ontstaat in de relatie met de ander. Je hebt het niet automatisch en het is geen rustig bezit. Ook niet als je een functie vervult met beslissingsbevoegdheid over de levenssfeer van anderen. Ga maar na: een kabinet dat voortijdig valt omwille van onwaarheden die politiek uitgebuit worden. Mensen die zich onbegrepen voelen in hun contact met uitvoeringsorganisaties. Bestuurders die te veel bezig zijn met de korte termijn en het kleine politieke belang. Het zijn voorbeelden van organisaties en personen met formele beslissingsbevoegheid over de levenssfeer van anderen, maar met weinig gezag. Gezag heb je in de ogen van de ander op basis van jouw handelen. Voor een overheid is het cruciaal om te kunnen handelen op basis van gezag in de ogen van de samenleving. Als wij als samenleving de overheid het gezag niet waard vinden, dan verliest zij haar positie als neutrale ondersteuner en hoeder van de samenleving. Gezagswaardigheid is daarmee een belangrijk fundament van een goed functionerende democratische rechtsstaat. Gezag herwinnen is dan ook een gezamenlijke opdracht voor iedereen werkzaam binnen het openbaar bestuur. Een belangrijke voorwaarde hiervoor is individueel en gezamenlijk verantwoordelijkheid nemen voor het collectieve belang.

De invulling van het publiek ambt

In het advies Gezag herwinnen uit 2022 formuleert de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) een agenda om de gezagswaardigheid van het openbaar bestuur te herstellen. Deze agenda richt zich op drie belangrijke dimensies van gezagswaardigheid: bekwaamheid, betrouwbaarheid en betrokkenheid. De ROB beschrijft voor elke dimensie een aantal belangrijke elementen, waaronder bijvoorbeeld het investeren in deskundigheid en langetermijndenken als belangrijke onderdelen voor een bekwaam openbaar bestuur. Politieke en rechtsstatelijke normering van goed bestuur vormen een belangrijke pijler voor een betrouwbaar openbaar bestuur. En voor een betrokken openbaar bestuur zijn het horen van en luisteren naar alle groepen in de samenleving essentieel.

Het ROB-advies Gezag herwinnen richt zich op het openbaar bestuur als geheel. Het samenspel van de mensen die daarbinnen werkzaam zijn is daarbij cruciaal om gezag te herwinnen. Maar dit samenspel kan alleen slagen als er individueel en gezamenlijk verantwoordelijkheid genomen wordt voor het collectieve belang bij het vervullen van een publiek ambt. Dit betekent voor individuele ambtenaren onder andere het adviseren op basis van (ervarings)deskundigheid, het bieden van loyale tegenspraak en niet alleen de letter, maar juist ook de geest van wetgeving leidend laten zijn in de uitvoering. Het betekent voor leidinggevenden in het openbaar bestuur niet alleen ruimte bieden aan deze individuele invulling van ambtelijke advisering en uitvoering, maar ook het faciliteren van een overkoepelende aanpak van maatschappelijke vraagstukken. Het betekent voor parlementsleden en bestuurders in gezamenlijkheid het collectieve belang dienen en daarbij een scherp oog te houden op een langetermijnvisie en de positie van minderheden in onze samenleving.

Balanceren tussen vertegenwoordigen en verantwoordelijkheid nemen

Op deze manier kan er individueel en gezamenlijk verantwoordelijkheid genomen worden voor het collectieve belang. Het lijkt er alleen sterk op dat dit idee van verantwoordelijkheid nemen voor het collectieve belang ondergesneeuwd is geraakt in het huidige politiek-bestuurlijke handelen. Het gaat te veel over deelbelangen van de eigen achterban. Het gaat te veel over “u vraagt, wij draaien”. Het gaat te veel over kleine politiek. Het gaat te weinig over het belang van goed onderwijs en een fatsoenlijk bestaan voor iedereen. Het gaat te weinig over een duurzame economie en de bijdrage van goed ondernemerschap aan de samenleving. Het gaat te weinig over de langetermijnvisie die nodig is om complexe vraagstukken zoals inclusieve energietransitie, houdbare zorg en een betaalbare woningmarkt aan te pakken.

Dit (schijnbare) failliet van verantwoordelijkheid nemen voor het collectieve belang doet me denken aan de groeiende kloof tussen de twee traditionele functies van politieke partijen die politicoloog Peter Mair in zijn werk liet zien.¹ Politieke partijen hebben enerzijds de taak om de belangen van hun achterban goed te vertegenwoordigen. Anderzijds moeten ze als lid van het parlement en/of als deel van een regeringscoalitie verantwoordelijkheid nemen voor goed bestuur en de samenleving als geheel. Dit is een lastige evenwichtsoefening die door verschillende maatschappelijke veranderingen bemoeilijkt wordt, zo observeerde Peter Mair. Als de balans doorslaat naar verantwoordelijkheid nemen, zien we regentenpartijen ontstaan die de verbinding met de achterban verloren zijn. Als de balans doorslaat naar de vertegenwoordigende functie, zien we megafoonpartijen die het belang van hun eigen achterban luidkeels op de voorgrond plaatsen zonder daarbij oog te houden voor het collectieve belang van de samenleving. Evenwicht bewaren tussen vertegenwoordigen en verantwoordelijkheid nemen vraagt van politici meer dan alleen ongeremd ventileren op sociale media, schijnproblemen creëren, of dit als omstander mede mogelijk maken. Met als gevolg dat politiek en bestuur zich blindstaren op crises die geen crises zijn.

Samenspel: gezamenlijk verantwoordelijkheid nemen voor het collectieve belang

Verantwoordelijkheid nemen vanuit een vertegenwoordigende rol vraagt de bereidheid om vanuit een eigen visie toch over de eigen partijgrenzen heen te stappen en in gezamenlijkheid de maatschappelijke problemen aan te pakken die schreeuwen om een langetermijnoplossing. Het vraagt, kortom, om verantwoordelijkheid te nemen voor het collectieve belang in plaats van een publiek ambt te vervullen op een manier waarbij het persoonlijke en het kleine politieke belang domineren. Deze noodzaak om verantwoordelijkheid te nemen voor het collectieve belang geldt overigens ook voor ambtelijke organisaties. Daar zou het denken en handelen vanuit de samenleving voorop moeten staan. Hier is interdepartementale samenwerking en een overkoepelend perspectief op de samenleving voor nodig in plaats van ambtelijke advisering vanuit het perspectief van de eigen organisatie en verkokerde uitvoering.

De noodzaak om verantwoordelijkheid te nemen voor het collectieve belang bij het vervullen van een publiek ambt, brengt me weer terug bij het vereiste samenspel tussen individuen en organisaties in het openbaar bestuur om gezag te herwinnen. Verantwoordelijkheid nemen voor het collectieve belang vraagt om leiderschap dat zelf voorop gaat in het uitdragen hiervan, ook, of juist, als het moeilijk is. Een treffend voorbeeld daarvan zijn de burgemeesters die gezamenlijk naast de burgemeester van Amsterdam gingen staan, toen zij op een moeilijk moment invulling gaf aan het ambt door het waarborgen van het demonstratierecht en het faciliteren van een herdenking. Dit is precies waar we meer van nodig hebben: het samenspel tussen individueel invulling geven aan een publiek ambt door verantwoordelijkheid te nemen voor het collectieve belang, en de rol van ambtsdragers en publieke organisaties om daar ruimte voor te maken en er gezamenlijk voor te gaan staan als dat nodig is. Gezagswaardigheid van het openbaar bestuur is een gezamenlijke opdracht en gezag herwinnen moet je dus samen doen.

_{1. Zie bijvoorbeeld: https://cadmus.eui.eu/handle/1814/12533.}

De auteur

Caelesta Braun is hoogleraar Openbaar Bestuur en Maatschappelijke Democratie bij de Universiteit Leiden en vice-voorzitter van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB).